آمارهای رسمی گویای سهم عمده ایران در تولید گیاهان دارویی است، گیاهانی که متخصصین در طول سالها به خواص مفید و شفابخش آنان در درمان بسیاری از بیماریها پی برده و به آن اذعان دارند اما فرآوری و استفاده صحیح از این داروها در کشورمان بسیار ضعیف است. با اندکی تامل می توان به مصرف بالای داروهای شیمیایی در خانواده های ایرانی و هزینه هنگفتی که بابت آن پرداخت می کنند پی برد. مصرف داروی شیمایی به یک عادت بد در بین ما ایرانی تبدیل شده است. محال است فردی را در اطرافیانمان سراغ نداشته باشیم که برای کوچکترین احساس درد در سر یا معده و ... به داروی شیمیایی پناه نبرد.گنجه داروها در اکثر خانه ها پر از قرص و کپسولهای رنگارنگ است و به محض اینکه یکی از اعضای خانواده احساس درد می کند والدین دکتر می شوند و بلافاصله قرصهای مختلف را تجویز می کنند.این روزها آنقدر که اسامی و کارکرد داروهای شیمیایی مختلف را می دانیم چندان اطلاعی درباره نوع و اسم گیاهان دارویی که در کشورشان کشت می شود نداریم فقط پدربزرگها و مادربزرگها یا خانواده های سنتی به خاصیت شلغم، سیاه دانه، عسل، گل گاوزبان و مواردی چند از این دست واقفند و در پاره ای موارد مصرف آنها را به دوستان و فرزندانشان توصیه می کنند.به نظر می رسد هر چه سبک زندگی ما بیشتر تحت تاثیر وسایل و تجهیزات مدرن تغییر می کند فاصله با آموخته های قبلی و تجربیات گذشتگانی مانند ابوعلی سینا که شهره خاص و عام است بیشتر می شود. تجربیاتی که امروز مورد وثوق و اعتماد کشورهای توسعه یافته بوده و از آن به بهترین وجه ممکن بهره برداری می کنند.متخصصان ایرانی سالها است که پی به خواص داروهای گیاهی برده اند و در همین راستا نهادهایی نیز در زمینه تولید این داروها یا فرآوری آنها تلاشهایی داشته اند. به عنوان مثال نخستین داروی گیاهی از سیاه دانه با نام تجاری 'فیتو واژکس' که برای نخستین بار در جهان توسط پژوهشگران دانشگاه علوم پزشکی مشهد ساخته شده، به مرحله تولید رسید.یا کارخانه ای با مدیریت بخش خصوصی در مشهد در جدیدترین اقدام خود در فضایی کاملا کارشناسی گیاهان دارویی را بسته بندی و آماده صادرات کرده است.اما همه این اقدامات در مقابل حجم بالای گیاهان دارویی که تولید و به صورت فله ای از کشور خارج یا در داخل ضایع می گردد ناچیز به نظر می رسد.ایران در خصوص اقلیم و تولید گیاهان دارویی شرایط ویژه ای دارد که باید از آن به بهترین نحو ممکن بهره گرفت اما حلقه مفقوده کجا است که این مزیت بزرگ تولیدی و درمانی که می تواند در کاهش هزینه های درمان و بهبودی بیمار مفید باشد، به بهره وری مطلوب نرسیده است.معاون وزیر جهاد کشاورزی و رییس سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری می گوید از هفت هزار گونه گیاه دارویی که در کشور وجود دارد فقط از 100 گونه آن بهره برداری می شود. خداکرم جلالی اخیرا در جمع خبرنگاران در مشهد گفت: بر اساس بررسیهای انجام شده هشت هزار گونه گیاهی در ایران وجود دارد که هفت هزار مورد آن دارویی است. وی افزود: کشورمان دارای ظرفیتهای بسیار بالایی است چنانکه از 13 اقلیم موجود در دنیا 11 اقلیم را به جز قطبی و استوایی دارد و این مهم از جمله نقاط قوت ایران به شمار می رود زیرا با این شرایط آب و هوایی در زمینه گیاهان دارویی در دنیا جزو کشورهای نخست با غنای بسیار و تنوع بالا است.معاون وزیر جهاد کشاورزی ادامه داد: ایران در مورد شناسایی و بهره برداری از ظرفیتهای عرصه های طبیعی بسیار عقب است بطوری که در بسیاری از مناطق کشور مردم ما در کنار گنج ساکن هستند. وی گفت: شناخت ما از گونه های گیاهی دارویی در کشور بسیار اندک است و حداکثر 200 تا 300 گونه آن تاکنون شناسایی شده اما آنچه که بهره برداری می شود 100 گونه است، این گونه ها بسیار ارزشمند هستند و ضمن مصرف آب اندک و هزینه کم، ارزش افزوده زیادی دارند. جلالی تاکید کرد: باید به خوبی بر مبنای اصول و برنامه حساب شده این منابع را حفظ کرده، توسعه و مورد بهره برداری قرار داد.در این میان خراسان رضوی به عنوان بخشی از ایران بزرگ یکی از مناطق مستعد کشت انواع گیاهان دارویی است زیرا به گفته کارشناسان 90 درصد گیاهان دارویی شناخته شده در دنیا در این استان پرورش می یابند.مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: بیش از 200 گونه گیاهان دارویی در سطح این استان به ویژه در مراتع شناسایی شده که بخشی از گونه های گیاهان دارویی شناسایی شده در مراتع برداشت و صادر می شود.حسن تقوایی افزود: فقدان فرآیند تبدیل و فراوری گیاهان دارویی که ارزش دارویی و اقتصادی زیادی دارند مشکل عمده فرآوری و استفاده مطلوب از گیاهان دارویی در خراسان رضوی است.وی وسعت مراتع خراسان رضوی را شش میلیون و 600 هزار هکتار عنوان و بیان کرد: برداشت بی رویه گیاهان خودرو اعم از دارویی و نیز چرای بی رویه و بیش از حد دامها از عوامل مهم تخریب مراتع در این استان است.

* گیاهان دارویی و کاربرد آن در طب سنتی

استفاده عمده گیاهان دارویی در طب سنتی است. طبی که متولیان امر سعی در ترویج آن دارند اما به گفته آنان تحقق این امر نیازمند فرهنگ سازی در درازمدت است.مدیرعامل موسسه تحقیقات حجامت و طب سنتی ایران که چندی پیش در همایش طب سنتی در تربت حیدریه سخن می گفت بر این نکته تاکید کرد که کشور ما در عرصه طب سنتی از لحاظ نظری با بیش از هزار و 440 عنوان کتاب از بسیاری کشورهای دنیا غنی تر است. حسین خیراندیش افزود: پیشینه کاربرد طب سنتی در ایران حدود شش هزار و 300 سال است که نشان می دهد کشور ما در طب سنتی در جهان پیشتاز می باشد. وی گفت: تاکنون در خصوص طب سنتی اسلامی 500 مقاله علمی در دانشگاههای مختلف جهان تدوین، منتشر و سبب شده تا دنیا نیز با این پدیده آشنا شود. مدیرعامل موسسه تحقیقات حجامت و طب سنتی با اشاره به استقبال مردم در ایران از طب سنتی اظهارداشت: افزایش 500 برابری مصرف گیاهان دارویی از سال 1369 تاکنون نشانگر اهمیت قائل شدن مردم نسبت به درمان با روشهای سنتی است. وی در ادامه گفت: بر اساس مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام تا سال 1404 به میزان 30 تا 70 درصد سهم درمان در ایران به طب سنتی اختصاص می یابد لذا باید به تناسب این سهم 'پزشک متخصص' تربیت شود.خیراندیش افزود: موسسه پژوهشی طب سنتی در سال 1369 در ایران به ثبت رسید و تاکنون به هفت هزار پزشک در چارچوب طی سنتی آموزش داده است.رییس موسسه تحقیقات حجامت و طب سنتی ایران در خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: کشت گیاهان دارویی در سه دهه اخیر در جهان گسترش بسیاری داشته و کشورهای مختلف با سرمایه گذاری گسترده در این زمینه به دستاوردهای مطلوبی رسیده اند.محمدرضا کریمی فرزقی افزود: اکنون در کشور توسعه یافته ای همچون آلمان گیاهان دارویی را که به صورت فله ای از کشورهای دیگر وارد شده یا برخی گیاهان را که در همان منطقه کشت می شود با نگاه علمی مورد بررسی قرار داده و سپس به صورت دارو با تاریخ مصرف مشخص در بسته بندی جذاب عرضه می کنند.وی بیان کرد: اکنون کشورهای بسیاری در جهان در عرصه کشت، تولید، برداشت و فرآوری گیاهان دارویی پیشتاز هستند، این در حالی است که ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان گیاهان دارویی است اما در بهره وری آن در مقایسه با کشورهای دیگر در رده های پایین قرار دارد.رییس موسسه تحقیقات حجامت و طب سنتی در خراسان رضوی گفت: 50 درصد مصرف دارو در ژاپن و 75 درصد مصرف دارو در آلمان از نوع گیاهی است اما در ایران فقط دو درصد داروی گیاهی مصرف می شود در حالی که یکی از بیشترین تولیدکنندگان داروهای گیاهی در جهان است.وی ادامه داد: 90 درصد اقلام داروهای گیاهی جهان در خراسان رضوی و تقریبا همه این اقلام در ایران به دلیل تنوع اقلیمی بالای آن کاشت و برداشت می شود اما همین گیاهان به صورت فله ای و به پست ترین شکل ممکن و ارزانترین قیمت صادر می گردد.کریمی افزود: بسیاری از گیاهان دارویی که برخی اقلام آن نادر هستند در نقاط مختلف ایران کشت می شوند و به صورت فله ای مستقیما صادر می گردند و دوباره به صورت فرآوری شده با بسته بندی ویژه و برند خارجی به ایران بازمی گردند.وی گفت: سرانه مصرف دارو در ایران سه برابر سایر کشورها است، میانگین مصرف داروی شیمیایی در جهان یک یا دو قلم دارو می باشد اما همین شاخص در ایران چهار قلم دارو است.این کارشناس طب سنتی افزود: اقلیم ایران بسیار متنوع و مستعد پرورش انواع گیاهان دارویی است و می توان از این ثروت با بهره برداری مطلوب اشتغالزایی کرده و داروی درمان کننده بسیاری از بیماریها را دریافت.وی مشکل اصلی در عدم بهره برداری مطلوب از گیاهان دارویی را اشکال در سیاستگذاریهای موجود ذکر و بیان کرد: متولیان حوزه گیاهان دارویی چه در بحث کشاورزی و چه در بحث درمان برنامه هدفمندی در این خصوص ندارند.کریمی گفت: از سوی دیگر نابسمانی گسترده ای در حوزه تولید و فرآوری گیاهان دارویی وجود دارد بطوری که از یک سو چندین تن نعناع که خواص ارزشمند و مختلفی دارد به خارج ارسال می گردد و از سوی دیگر به دلیل عدم بررسی دقیق بازار داخلی مازاد بسیاری از داروهای گیاهی دور ریخته می شود.وی ادامه داد: مشکل دیگر در بخش ضعف فرهنگ سازی برای استفاده از داروهای گیاهی و طب سنتی است، گیاهان بسیاری هستند که با مصرف آنها نیازی به خوردن قرص و کپسول احساس نمی شود.رییس موسسه تحقیقات حجامت و طب سنتی در خراسان رضوی عسل، سیاه دانه، زعفران، کنجد و ... را از اقلام گیاهان دارویی برشمرد که خاصیت درمانی معجزه آسایی دارند.وی با اشاره به کاربرد گیاهان دارویی در درمان بیماریهای صعب العلاج و سرطان نیز گفت: بر اساس نسخه های طب سنتی گیاهان دارویی مانند 'افتیمون، بارهنگ، جعفری، انار،زیتون و انگور' در درمان سرطان نقش بسزایی دارند. کریمی افزود: بررسیهای انجام شده نشان می دهد که بازخورد طب سنتی در درمان سرطان موثرتر و بهتر از طب رایج است.وی در عین حال پرهیز از خود بزرگ بینی در طب سنتی را یک ضرورت توصیف و بیان کرد: این رویکرد که با طب سنتی می توان تمام بیماریها را درمان کرد اشتباه است زیرا در بسیاری از مواقع طب سنتی تکمیل کننده طب رایج است.رییس موسسه تحقیقات حجامت و طب سنتی ایران در خراسان رضوی گفت: با فرهنگ سازی که از سوی متولیان انجام می گیرد می توان وضعیت تولید و برداشت گیاهان دارویی را ساماندهی نمود و مدیریت تولید و فرآوری درستی بر آن اعمال کرد.وی با بیان اینکه با کمی توجه و تحقیق می توان با مصرف گیاهان دارویی مشکل بیشتر بیماریها را حل کرد افزود: در این بخش نقش جامعه پزشکی و عطاران بسیار مهم است.کریمی معتقد است: جامعه پزشکی نیز توجیه نیست تا مصرف داروهای شیمیایی کاهش یابد و مردم به سمت مصرف گیاهان دارویی سوق یابند.وی گفت: جامعه پزشکی یا اطلاع کافی ندارد یا اگر دارد به باور و ایمان لازم نرسیده که گیاهان دارویی می توانند جانشین مناسبی برای داروهای شیمیایی باشند زیرا هم عوارض مصرفش کمتر، هم مقرون به صرفه تر و هم قابل دسترس می باشد و حتی در درمان بسیاری از بیماریها موثرتر است.رییس موسسه تحقیقات حجامت و طب سنتی ایران در خراسان رضوی افزود: اشکالاتی در بسته بندی و شیوه ارائه داروهایی گیاهی در عطاریها وجود دارد که اگر اصلاح شود و کیفیت عرضه آن ارتقا یابد مردم استقبال بیشتری از آنها دارند. وی درج تاریخ تولید و مصرف در بسته بندیهای داروهای گیاهی برای جلب اعتماد مردم، انجام کارهای علمی بر روی گیاهان دارویی، نظارت بیشتر بر عرضه عرقیجات و آموزش عطاران را در گرایش مردم به خرید داروهای گیاهی موثر دانست.او ادامه داد: سیاستگذاریها، هدفگذاریها، مدیریت و ساماندهی، فرهنگ سازی عمومی و فراهم کردن بستر مناسب برای استفاده از گیاهان دارویی مسائلی است که به اهداف اقتصاد مقاومتی نزدیک است و تنها در این صورت می توان از نعمات خدادادی کشور بهره گرفت و نیاز به بیگانگان را به حداقل رساند.رییس اتحادیه گیاهان دارویی مشهد نیز به خبرنگار ایرنا گفت: هم اکنون تمامی متصدیان عطاریها در مشهد آموزشهای تخصصی به مدت دو سال را فرا گرفته اند. سیدحسین بخارایی افزود: 500 عطاری در شهر مشهد فعالیت دارند و متصدیان این عطاریها به مدت دو سال دوره های کاربری، مشاوره و بهره وری را گذرانده اند.وی آغاز اجرای برنامه آموزش عطاریها در مشهد را از سال 1386 عنوان و بیان کرد: برنامه های آموزشی برای عطاریها از جمله اقدامات منحصر به فرد اتحادیه گیاهان دارویی مشهد در سطح کشور است. رییس اتحادیه گیاهان دارویی مشهد گفت: این اتحادیه در سال 1380 از اصناف خواربار فروشی و لبنیات جدا شد و به صورت مستقل فعالیت خود را شروع کرد.وی ادامه داد: در گذشته اکثر عطاران در مشهد کم سواد بودند ولی در این مدت همزمان با گذراندن آموزشهای تخصصی، این افراد مدرک دیپلم و یا فوق دیپلم نیز گرفتند.بخارایی افزود: فردی که می خواهد مجوز عطاری بگیرد اگر زیردیپلم است باید پنج سال سابقه کار در این حرفه داشته باشد و اگر مدارک دیپلم، فوق دیپلم و لیسانس دارد نیز می بایست به ترتیب دو سال، یک سال و شش ماه سابقه کار داشته و از سوی دیگر 800 ساعت دوره های تخصصی عطاری را نیز گذارنده باشد.رییس اتحادیه گیاهان دارویی مشهد حوزه فعالیت عطاران را در قالب فروش داروهای گیاهی، مشاوره و درمان بیماریها عنوان و بیان کرد: عطاران متولیان به حق طب سنتی هستند و حداقل هزار و 400 سال است که فرامین طب اسلامی و سنتی را به دوش کشیده اند (ایرنا، 11 خرداد1394).